OSMANLI DEVLETİ’NDE  ŞEHİR

            Osmanlı şehir yapısı Selçuklu şehir yapısının bir devamı niteliğindedir. Klasik Selçuklu şehirleri olarak Konya, Kayseri ve Sivas’ı gösterebiliriz. Osmanlı Devleti’nin kuruluşuyla ve batıya doğru genişlemesiyle birlikte şehirler, Ahilerin katkısıyla, Selçuklu örneklerine  uygun bir şekilde Türk şehri haline getirilmiş ve Bursa, Edirne ve İstanbul gibi klasik Osmanlı şehirleri meydana gelmiştir.[1]

            Osmanlı döneminde hazırlanan tapu tahrir defterlerinde şehir ve kasaba “Cum’a kılunur ve bazarı durur” yer olarak tanımlanmıştır. Tarım dışı üretim yapılan kent sınırları içinde kalan topraklar miri arazi sayılmadığından sipahi dirliği olmayacak kadar küçüktür. Tarım dışı mal  ve hizmet üreten Osmanlı şehirleri genel toplanma yerine ve güvenlik içinde kısmı otonomiye dayanan kurumlara ihtiyaç duyuyorlardı. Nitekim bu kurumlar Avrupa şehirlerinde olduğu gibi abidevi binalar kullanmıyor ama basit yapılarda, hatta bürokratların evlerinde gereken görevi yerine getiriyorlardı.[2]

            Bir Osmanlı şehrinde oturanları birkaç zümreye ayırabiliriz. Bunların başında âyân ve eşraf vardır. İkinci zümreyi memurlar oluşturmaktadır. Sonra esnaf ve tüccarlar gelmektedir. Yine bir Osmanlı şehrinin oluşum ve gelişiminde imaretlerin çok büyük yeri vardır. Bunlar, genellikle bir caminin etrafında oluşturulan medrese, kütüphane gibi eğitim kurumlarıyla hastane, hamam, aşevi gibi çeşitli hayır kurumlarıdır. Bunlardan başka bu kurumları finanse etmek için kurulan han, çarşı, fırın, değirmen, boyahane, salhane gibi kuruluşlar bir şehrin çekirdeğini teşkil eder. Bütün bunları bir İslam şehrinin 3 temel unsuru olan cami, çarşı ve medreseye indirgemek mümkündür.[3]

            Osmanlı şehirlerinin ekonomik gelişmesi iç ticaretle sınırlı kalmıştır. Uluslararası ticarette  ise hammadde ihraç etmek ve mamul madde ithal etmekten öteye gidememiştir.

            Sanayi öncesi toplumlarda kentleşmeyi ifade eden en önemli gösterge alışveriş merkezleridir.  Açık ve kapalı alışveriş merkezleri olmak üzere iki ana başlık altında toplanır. Hafta pazarı veya sürekli pazarlar açık alışveriş yerleridir. Bedesten, han, çarşı gibi alışveriş merkezleri kapalı alışveriş yerleridir. Bu yapılar ve meydanlar Osmanlı kentinin fiziki konumunu doğrudan etkilerler.

            A-) Açık Alışveriş Merkezleri:

            Hafta Pazarları: Bu pazarlar haftanın belirli günlerinde aynı alan üzerinde kurulurlar.

            Sürekli Pazarlar: Hacimli, hacimli olduğu kadar kârı az olan ve sürekli tüketilen bir kısım ticari emtia  için yılın her günü açık olan sürekli pazarlardır.

            B-) Kapalı Alışveriş Merkezleri:

            Bedesten: Kentin asıl kapalı alışveriş merkezini bedesten oluşturur. Burası büyük tüccarın bulunduğu ve transit ticarete konu olan malların alınıp kapalı Pazar yeridir.

            Hanlar: Bedestenin çevresinde yalnızca geceleme yeri niteliği taşımayan aynı zamanda ticaret yapılan konaklama yerleridir.

            Çarşı: Kentin gün boyu en hareketli alışveriş merkezidir. Uzun bir ana cadde ve buna açılan sokaklardan oluşur. Alışveriş yapanların rahatı ve iş sahipleri için iş yerlerinin korunmasındaki kolaylık göz önünde bulundurularak olanaklar elverdikçe üstü kapalı yapılmaya çalışılmıştır. Kentte üretilen her türlü mal ve hizmet erbabı burada yer alır. Ana caddeye açılan yan sokaklarda her bir ayrı iş kolunda mal ve hizmet üreten esnaf örgütleri de ayrılmıştır. Örneğin: Çanakçılar, demirciler, iplikçiler vs.

            Kapan Hanları: Her biri tek bir cins ticaret maddesinin toptan satışı yada dağıtımına hizmet eden kapalı alışveriş yerleridir.[4]

            Şehir ahalisi genellikle ticaret, endüstri ve benzeri işleri yapan, geçimini ve kazancını bu gibi işlerden sağlayan kimselerden teşekkül etmekteydi. Genelde esnaf olarak adlandırılan bu gibiler, devlet ekonomisine pazarlarda sattıkları mallar dolayısıyla verdikleri vergilerle katkıda bulunmuşlar, buna bağlı olarak da “Lonca” adıyla meydana getirdikleri teşkilatlar sayesinde idarede söz sahibi olmuşlardır. Özellikle şehirlerdeki esnaf teşkilatları tarafından mal standardının temini ve tüketiciyi koruma düşüncesi, iktisadi hayatın canlanmasına ve toplum düzeninin teminine yardımcı olmuştur.[5]

            Şehirler kadılar veya kadı naipleri tarafından yönetilmektedir. En küçük idari birimleri oluşturan    mahallerin başında imamlar ve mahalle kethüdaları, bunların başında şehir kethüdası veya şehir emini bulunmaktadır. Güvenlik işlerinden de divan tarafından tayin edilmiş olan subaşısı sorumluydu.[6]

            Osmanlı şehirleri özellikle ovaya değil de yamaçlara kurulmuş böylece tarım arazisinden faydalanılmak istenilmiştir. Yollar genellikle yağmur suyunun akması için eğimli olmuştur. Abidevi binalar yerine abidevi ağaçlar bulunmaktaydı. Evler genellikle iki veya üç katlı idi.[7]

            15.yy’de Mehmed II ve Bayezîd II döneminde özellikle İstanbul’a göç teşvik edilmiş ve yaptırılmıştır.

            Anadolu’daki  şehirler 17.yy Avrupa’sı, Hindistan yada Çin kentlerinden daha sağlıklı yaşam ortamları oluşturmaktadır.

            16. yy sonlarında ve 17.yy başlarında şehirden köye göç olgusu oluşmaya başlamıştır. Özellikle 16.yy’de   Anadolu şehirlerine, bazı vergi mükellefiyetleri getirilerek göç teşvik edilmiştir. 18.yy’de İstanbul’a göç sınırlandırılmıştır. İstanbul’a giden belli başlı yollar engellerle kapatılmak istenmiş ve göç eden kimseler yakalanarak  geri gönderilmek istenildiyse de  bunda pek başarılı olunamamıştır.[8]

            Devlet, ihtiyaç olmadan yer değiştirmeleri engellemek istiyordu. Böylece üretimin ve vergi gelirlerinin düşmesinin engellenmesi amaçlanıyordu. Göç olayı bu düzeni bozmuştur. 17. yüzyılın sonlarındaki yoğun savaş ortamında  Balkanlar savaş alanı haline gelmiş ve bu da yer değiştirme olaylarını arttırmıştı.

            İstanbul’a göç olayı 18.yüzyılda ev göçü haline gelmişti. Kiracılık, gecekondulaşma, asayişin bozulması, işportacılık, esnafın  geçim imkanlarının daralması gibi yeni olgular ortaya çıkmıştır. Özellikle Lale Devri’nde (1718-1730) ve sonrasında 3 büyük şehre ve burada İstanbul’a yönelen  göçler, nüfusu büsbütün arttırmıştır. 1710’larda itibaren kentlere göçün önlenmesi için sürekli fermanlar çıkartılmıştır.

            1730 Patrona Halil ayaklanmasında göçlerin ferdi olmaktan çıkıp ev göçü haline gelmesinin ve nüfus baskısının artmasının büyük yeri vardır. Zira artan talep,  fiyatları yükseltiyor, kadrolu esnafın geçim imkanları yeni gelenlerin kendilerine rakip olamalarından dolayı daralıyordu.[9]

            17.yy’de Yeniçeri Ocağı’nın  bozulması, özellikle 18.yy’de büyük şehirlerdeki bazı yeniçerileri esnaflığa itti. Bunlar iktisadileşmemiş, çarşı hayatına zorbalık, kabadayılık, haraç gibi olay ve tavırlar yerleştirmişleridir. Bu guruba Bektaşi tekkeleri, bekar odaları, kahvehanelerde katılmıştır. Sipahi, yeniçeri ve  esnaf işbirliği saltanatın el değiştirmesinde, bazı devlet adamlarının katlinde büyük rol oynamışlardır. Özellikle 18.yy’de sık sık olan yeniçeri isyanları şehirlerin iktisadi ve sosyal yapısını büyük ölçüde bozmuştur.[10]

            Köyden şehre göç kiracılık, gecekondulaşma gibi yeni olguları da beraberinde getirmiş ve şehrin asayişinin bozulmasına yol açmıştır. Bunun yanında şehirlerde kadrolu esnafın geçim imkanlarını daraltan ve devletin vergi hasılatını düşüren bir olgu olarak seyyar satıcılığın ortaya çıktığını, bir ‘marjinal kesim’ in oluşturduğunu görüyoruz.

            18.yy’nin ortalarında şehir ve kır kesimlerinde nispi bir denetim sağlanmış, fakat sosyal hayatta batıya özenme sürmüştür. Yine ‘ev göçü’ nün önlenmesi amacıyla zaman zaman fermanlar çıkarılmaya devam edilmiştir.[11]

            17.yy’de Osmanlı Devleti’nin giderek her alanda bozulmaya başlaması ve gerilemesi, bunların  ıslah edilmemesi, bunun karşılığında  da Avrupa’nın ilim ve teknoloji bakımından 18. ve 19.yüzyıllarda gelişmesi, özellikle sanayi devrimi ile birlikte Avrupa o zamanki teknoloji bakımından  en üst seviyeye çıkarak, ekonomik ve askeri alanda Osmanlı’ya ezici bir üstünlük sağlamıştır. Kaybedilen savaşlarla birlikte Osmanlı ekonomisinin bozulması ve verilen kapitülasyonlarla Osmanlı Devleti topraklarının, Avrupalı devletler tarafından hammadde kaynağı olarak sömürülmesi,  Avrupa’da üretilen mallar için geniş Osmanlı Devleti’nin toprakları büyük bir pazar  oluşturmuştur. Dışardan gelen ucuz mala rağbet edilmesi ve içerde üretilen yerli malın daha pahalı olması Osmanlı şehirlerindeki esnaf  ve sanatkarları olumsuz yönde etkilemiştir.

            Özelikle Anadolu’da Celali ayaklanmalarının başlamasıyla birlikte Anadolu’daki asayişin bozulması ve buna bağlı olarak büyük şehirlere başlayan göçler sonucu bu şehirlerin sosyal ve iktisadi yapısını büyük ölçüde bozmuştur.

            Yukarıda saydığımız nedenlere Osmanlı Devleti’nin diğer gerileme ve çöküş nedenlerini de ekleyebiliriz. Sonuç olarak bütün bu nedenler Osmanlı Devleti’ndeki şehirleri de büyük ölçüde olumsuz şekilde etkilemiştir.

            19.yy’deki Batılılaşma çabaları Osmanlı şehirlerinde de kendini büyük ölçüde göstermiştir.

            Ziya Paşa Fransa’yı  gezmiş ve görüşlerini şöyle dile getirmiştir: “Diyar-ı Küfrü gezdim, beldeler, kâşâneler gördüm. Dolaştım Mülk-ü İslam’ı bütün viraneler gördüm” demiştir. Ziya Paşa bunu söylediği sırada Fransız sanayileşmesi başlamış bulunuyor, Fransa’nın  bütün şehirlerinin kenar mahallelerinde akıl almaz bir sefalet yaşanıyordu. Yine Namık Kemal Londra’yı geziyor ve  eserinde (Londra Hatıraları) harika bir Londra’yı anlatıyordu. Namık Kemal’de Ziya Paşa gibi;  sömürge servetiyle yaşayan çok küçük bir grubun vücuda getirdiği gösterişli nesneleri görmüş, ama onun arkasındaki sefalet içinde yaşayan insan kitlelerini görmemiştir. 19.asırdaki en büyük edebiyatçılardan Alfanso de Lamartine  Türkiye’ye gelmiş, Abdûlmecid tarafından kendisine Denizli yöresinde küçük bir çiftlik verilmiş, kendisi burada 15 sene yaşamıştır(1830-1845). “Doğu Seyahati” adlı kitabında şunları söylemiştir. “Bu memleketin iki tane özelliği var ki, bunları hiçbir batılının tasavvur etmesine imkan yoktur. Birincisi bu memleketin temizliği, ikincisi de bu  memleketin güzelliği” diyerek Ziya Paşa ve Namık  Kemal’in görüşlerinin tam tersini söylemiştir.[12]

            Tanzimat ile birlikte 1864’te “Vilayet Nizamnamesi” hazırlandı. İlk olarak pilot bölge niteliğinde (Kaide-i Tedric) olarak Tuna, Halep, Trablusgarp ve Bosna’da uygulandı ve iyi sonuçlar alındı. Bu uygulamanın 1871’de yeniden formüle edilip “İdare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi” ile hazırlanıp ilan edildi. Buna göre vilayetlerin alt birimleri liva, kaza, nahiye ve köylerdi. Livalar mutasarrıf, kazalar kaymakam, nahiyeler müdür, köyler muhtarlar tarafından yönetiliyordu.  

            Şehir yönetimi eski yönetim sisteminin çöküşü nedeniyle bir anarşi içindeydi, devlet sanayileşemiyordu. Şehirler, modern metropoller haline geçmek şansına sahip olmadığı gibi, artık  geleneksel Osmanlı şehir yapısına da sahip değillerdi. Belediye örgütü uygulaması  bu dönemin yeni bir problemi olarak ortaya çıkmıştı.

            Belediye idarelerinin kurulmasını reform hareketlerinin genel niteliği içinde değerlendirmek gerekir. Bu çağda Osmanlı şehirlerinin alt yapısal tesislerinin ve kamusal hizmetlerinin düzensizliği, her türlü iktisadi ve kültürel faaliyetin gelişmesine engel teşkil eden örgütsüzlükleri, yeni devrin idarecilerinin önemle meşgul olduğu sorunlardandı. Reşit Paşa Avrupa’da sefaretlerde iken, batı şehirlerinin yapısı ve organizasyonuna duyduğu hayranlıkla, Osmanlı şehirlerinin ıslahı gerektiğini resmi raporlarında belirtiyordu.

            Avrupa dünyası ise, iktisadi faaliyetlerinin kolayca yürütülmesi için özellikle Osmanlı liman şehirlerinin ıslahını istemekteydi. Bu şehirlerde ulaşım, su, kanalizasyon, aydınlatma ve sağlık hizmetleri gibi sorunların çözülmesi kendi ekonomik yatırımları için gerekli ön şartlar idi.

            İlk belediye teşkilatı Galata-Beyoğlu’nda “Altıncı Daire-i Belediyye” unvanı  ile kuruldu. Daha sonra Selanik, Beyrut, İzmir gibi yerlerde belediye teşkilatı kurulmuştur. Bu belediyeler 1877 belediye kanunu çıkmadan evvel “Vilayet Nizamnamesi” hükümlerine dayanılarak kurulmuştur.

            1868 yılında 6.daire örneğine bakarak bütün İstanbul, 14 belediye dairesine taksim edildi. İstanbul’da ilk modern belediye kurma teşebbüsü Kırım Savaşı sırasında müttefik  devletlerin etkisiyle oldu. 1854’te “İstanbul Şehremaneti” kuruldu. Başına şehremini tayin edildi. Buna bağlı olarak da şehremaneti  meclisi kurulmuştur.

            1877’de “Vilayet Belediye Kanunu” çıkarılmasına rağmen Osmanlı ülkesi, modern beledi fonksiyonları gerçekleştirebilecek bir şehirleşme ve endüstrileşme süreci içinde değildi.  Zaten, geleneksel şehrin örgütsüzlük ve düzensizliğine karşı şehir sakinleri  pek de isyan etmiyordu. Ahali şehir düzeni ve beledi hizmet olarak, yöneticiler kadar çok şey istemiyordu. Bundan başka örgütlenmeyi ve hizmetleri gerektirecek ne canlı bir şehir hayatı ne de refah vardı.

            İmparatorluk, Cumhuriyet’ e giderek modernleşen bir belediye örgütü ve hizmetler bütünü bırakmıştır. Ama gelişen mahalli yönetim ve demokratik katılma sisteminin, doğuş halinde bile olsa devredildiğini söylemek güçtür.[13]

           

 

1-)   CANSEVER, Turgut, “Osmanlı  Şehri”, Osmanlı  Ansiklopedisi, C.5,

2-)  DOĞRU, Halime, XVIII. Yüzyıla Kadar Osmanlı Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Görüntüsü, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 1995.

3-)  FARAQITI, Suraıya, Osmanlıda Kentler ve Kentliler, T.V.Y.Y. İstanbul, 1994(Çev. Neyyir KALAYCIOĞLU).

4-)  HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV. Ve  XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı Ve Sosyal Yapı, T.T.K. Ankara, 1991.

5-)    İLGÜREL, Mücteba, “Yeniçeriler” M.E.B.İ.A., C.13.

6-)   ORTAYLI, ilber, Türk İdari Tarihine Giriş, Turan Yayınları, Ankara, 1979.

7-) TABAKOĞLU, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul, 1998.

 

[1] TABAKOĞLU, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul, 1998, S.151.

[2] DOĞRU, Halime, 18.Yüzyıla Kadar Osmanlı Kentlerinin  Sosyal ve Ekonomik Görüntüsü, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir,   1995, S.101-102.

[3] TABAKOĞLU, Ahmet, a.g.e.S.151-152.

[4] DOĞRU, Halime, a.g.e. S. 114 vd.

[5] HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV. – XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, T.T.K, Ankara, 1991, S.93.

[6] TABAKOĞLU, Ahmet, a.g.e. S. 151.

[7] CANSEVER, Turgut, “Osmanlı Şehri”, Osmanlı Ansiklopedisi, C.5, S.512-514.

[8] FARAQITI, Suraıya, Osmanlıda Kentler ve Kentliler, T.V.V.Y., İstanbul, 1994, 327 vd. (Çev: Neyyir KALAYCIOĞLU)

[9] TABAKOĞLU, Ahmet, a.g.e. S. 153.

[10] İLGÜREL, Mücteba, “Yeniçeriler”, M.E.B.İ.A., C.13, S.393.

[11] TABAKOĞLU, Ahmet, a.g.e. S. 153

[12] CANSEVER, Turgut, a.g.e. S.509.

[13] İlber ORTAYLI, Türk  İdari Tarihine Giriş, Turan Yayınları, Ankara, 1979,S.292 vd.