Kutadgubilik, kutlu bilgi demektir. Türklük bilgisi ki¬tabıdır. Bu eserin Arapça yazılmış kopyaları an¬cak son zamanlarda yayınlanabilmiştir. İlk olarak Uygur dili ile yazılmış olması nedeniyle üzerinde ayrıntılı çalışmak zor olmuştur. Uzun süre bir kö¬şede unutulup kalan eser daha sonraki dönemler¬de ortaya çıkmıştır.
Bir yönüyle tarih eseri olan Kutadgubilik, Türkülü¬sünün yeni bir geleceğe doğru yöneldiği dönemin en önde gelen belgesidir. Karahanlıların Kuruluşu¬nu, gelişme dönemlerini ve Türklerin Müslümanlığı benimseme dönemlerini dile getiren eser, aynı za-manda Türk yazını açısından da önemli bir ör¬nektir. İslâm'ın benimsenmesiyle beraber Kara-hanlılar batıya doğru gelişme göstermişlerdir. Dış düşmanların sürekli baskılan kadar, iç karışıklıklar da bu devletin kısa ömürlü olmasına yol açmıştır.
Kutadgubilik'in bazı yerlerinde yazar kendisini an¬latmıştır. Yusuf, inanmış bir Müslüman olarak ese¬rini kaleme almıştır. Kendi döneminin düşünürü olarak eserini yazmış ve şiirsel türü üslûp olarak benimsemiştir. İnsana, dünyada mutlu olabilmesi için gerekli bilgiyi vermeye çalışmıştır.
Toplum yaşamının devlet düzeninin ideal yönleriyle kendi döneminde, düşünceleriyle gündelik yaşa¬mın üzerine çıkan kesimlerin sözcüsü olmuştur. Yusuf, eseriyle insan yaşamının anlamını incele¬yen, onun toplum ve devlet içindeki yerini irdele¬yen bir yaşam felsefesi sistemi getirmeye çalış¬mıştır.
Yusuf Has Hacip, Kutadgubilik'i emir veya baskı üzerine yazmamıştır. Onun döneminde hanedan üyelerinin birbirleriyle çatışmaları, bu iç karışıklıklar sırasında toplum ve devlet düzeninin temelin¬den sarsılması karşısında, eseri ile toplumun te¬mel çatısını oluşturan ahlâk ilkelerini yeniden dü¬zenlemek istemiş olabilir. Eserini göze girmek ve¬ya övgü toplamak için yazmamıştır. Eser okundu¬ğu zaman içten gelen bir duygu ve topluma karşı yüklenilen sorumluluk duygusunun ön planda yer aldığı görülmektedir.
Yusuf Has Hacip, Türk yazı dilinin inceliklerini taşı¬yan eserinde, Uygurlardan sonra ortaya çıkan ge¬lenekleri geliştirerek sürdürmüş ve o dönemde çok yaygın olan İranlıların aruz kalıbını kullanmıştır. Yapıt, yarı öykü, yarı temsil tarzında, arada hare¬ketli ve açıklayıcı monologlar ve canlı doğa anla¬tımlarıyla süslenmiş olan sahneleriyle, tüm olarak başarılı biçimde meydana getirilmiştir. Ozanın asıl amacı ideal bir yaşam düzenini ortaya koymaktır. Bilgin tavrı olmakla beraber Yusuf Has Hacip te¬melde bir ozandır ve eserinde kendine özgü bir üslûp kullan/niştir. Kutadgubilik ne olayları akta¬ran tarih, ne bölgeleri anlatan coğrafya, ne felsefe, ne de nasihat kitabıdır. Ozan döneminin tarzına uyarak çevresinin görüşlerini dile getirmiştir. Müs¬lümanların birbirleriyle kardeş olduklarını, kendi dinlerini dünyaya yaymak için elele seferber olma¬ları gerektiğini söylemiştir.
Yusuf on birinci yüzyılda yaşamış Balasagunlu bir ozandır. Eserini yazdıktan sonra önemli bir devlet adamı olmuştur. Hakaniye Türkçesi ile kaleme al¬dığı eserini 1969 - 1070 yıllan arasında tamam¬lamıştır. Bitirince Karahanlı hükümdarına eserini sunmuş, Han da eseri çok beğendiği için Yusuf a Has Hacip unvanını vermiştir. Eski Türk gelenek¬leri ile İslâm ilkelerini en iyi biçimde uzlaştıran Yusuf, devlet yönetimini de iyi bildiğini gene Ku¬tadgubilik ile ortaya koymuştur. Kutadgubilik top¬lumu Karabudun ve Akbudun diye ikiye ayırır ve böylece halk ile üst tabakalar arasında var olan ayırımı dile getirir. Bu eserin Viyana, Mısır ve Fergana'dâ üç yazma nüshası bulunmaktadır. Vi¬yana yazmasının tıpkı basımı Türkiye'de de ya¬pılmıştır.
Doç. Dr. Anıl ÇEÇEN